Postu Administrativu LuroLuro (iha lian Portugés: Luro) mak postu administrativu ida iha munisípiu Lautem, ne’ebé lokaliza iha parte leste Timor-Leste. Luro halo fronteira ho Postu-Administrativu Iliomar, Postu-Administrativu Lautem no Munisípiu Baucau.
Tuir dadus Sensus 2010, Luro iha populasaun total 5.367 no nia área mak 128,28 km². Distánsia entre Luro ho Lospalos aproxima 65 Km/oras ho kareta.
Luro iha foho barak mak haleu, foho ne’ebe aas liu mak hanesan foho Legumau iha Luro vila. Foho nia as 1.297 metres.
Divizaun Administrativa
Postu Administrativu Luro fahe ba área rua:
Suku sira ne’ebé maka pertense ba Luro Parte Leten mak: Suku Luro, Suku Baricafa, Suku Cotamuto.
Suku sira ne’ebé maka pertense ba Luro Parte Kraik mak: Suku Afabubu, Suku Wairoke, Suku Lakawa.
Suku no Aldeia
Iha total 6 suku no 20 aldeia iha Postu Administrativu Luro:
-
Suku Afabubu: Aldeia Daelari no Jafaleo
-
Suku Baricafa: Aldeia Afaia, Sarelari, no Usuwasu
-
Suku Cotamuto: Aldeia Buanomar, Etanisi, no Ouroma
-
Suku Lakawa: Aldeia Borugai, Boruwali, no Oneraba
-
Suku Luro: Aldeia Abere, Aelaino, Alahira, Amahira, no Watalari
-
Suku Wairoke: Aldeia Afanami, Lutu, Luturo, no Soba
Durante okupasaun Indonesia nian Odufuro mak sentru administrasaun Luro nian, maibe iha tempu ukun-an agora, populasaun barak mak muda ona ba idak-idak nia suku. Luro Vila maka sai nudar kapitál postu administrativu Luro nian.
 |
Mapa Timor Leste
|
 |
Mapa Munisipiu Lautem & Mapa Postu Administrativu Luro |
Lian ne’ebe ema koalia iha Luro iha dialeetu rua:
- Luro kraik (Afabubu, Wairoke no Lakawa) koalia lian Na'ini
- Luro leten (Luro, Baricafa and Cotamuto) koalia lian Sa'ani
Maioridade populasaun mos hatene koalia Lian Indonesia, gerasaun tuan mos hatene koalia lian Portugues.
Luro iha maizmenus 1.005ha area agrikultur ne’ebe bele uja ba kuda aihan ruma.
Aihan ne’ebe mai husi Luro mak Ai-farina, Fehuk, Talas, Batar no Hare. Bainhira iha tempu funu nia laran, populasaun sira bele han kombili ne’ebe moris fuik iha rai. Populasaun mos bele moris ho hahan husi to’os, animal ne’ebe sira hakiak hanesan karau, bibi, manu, fahi, no bele mos han animal fuik ne’ebe moris fuik iha ai-laran.
KULTURA IHA POSTU-ADMINISTRATIVU LURO
Kultura iha Relasaun Metin ho Sosiedade
Kultura mak konjuntu atividade sosiál no espiritual ne’ebé hala’o husi komunidade iha jerasaun ba jerasaun. Iha Luro, atividade kulturál sira hanesan uma lulik, barlake (sistema feto-san-umane), kore metan, se matebian no atividade seluk-seluk, sei existi no hetan valorizasaun iha leet komunidade.
Povu iha Luro konkorda katak persija duni hametin no haburas kultura. Tanba kultura mak identidade ne’ebe uniku ne’ebe hatudu husi kultura rai ne’eba nian. Aktividade kulturais ne’ebe temi iha leten ne’e hanesan kostume ida ne’ebe avo sira hatutan husi jerasaun ba jerasaun ho nia objetivu atu kaer metin identidade uma kain ida-idak nian no mos atu hametin relasaun entre membru sira ne’ebe involve iha aktividade kulturais ne’e.
Kultura (lian Indonézia: adat) importante tebes atu ita kaer metin, tanba husi kultura mak ema nia moris sei metin, bele ukun ho harmonia. Maski atividade kulturais iha Luro nian ne’ebé mak sei hala’o, involve ema barak no gasta sasan barak hanesan osan, karau, kuda, bibi no fahi. Aktividade sira ne’e mós gasta tempu barak atu realiza ho di'ak.
Iha parte Luro nian, ezemplu ida hanesan halo uma lulik. Atividade ida ne’e importante tebes atu hametin relasaun familia husi uma kain ida nian. Maibé, atu realiza uma lulik, presiza tempu naruk, bele husi fulan tolu to’o tinan ida, no presija kontribuisaun maksimu husi membru familia tomak, hanesan fó sasan ne’ebé mensiona iha leten.
Ba familia sira ne’ebé la iha osan, sira presiza fa’an animal ka buka ajuda atu bele halo tusan, hodi reprezenta sira nia familia iha atividade kulturais. Maski iha ona familia balun ne’ebé moris iha estilu modernu, sira hanoin katak la iha obrigasaun atu kontribui ba atividade kultura, maibé hare husi lalenok kultura nian no lia-nain sira nia hanoin, hetan katak kultura mak lia ida ne’ebé loloos obrigatoriu ba ema hotu atu envolve-an, tanba ne’e parte husi sira nia hun no abut.
Iha Postu Administrativu Luro, iha Suku 6 nia laran, atividade kulturais sira hanesan tuir mai:
- Halo uma lisan iha Postu Administrativu Luro, ne’ebé normal hala’o tinan-tinan iha fulan Dezembru nia laran;
- Iha fulan Dezembru to’o fulan Fevereiru nia laran, tenke hala’o serimónia uluk lai mak foin bele haan batar-nurak;
- Bainhira hatun feto-foun no feto-foun tama ba uma lisan, serimónia ne’e mós tenke hala’o tuir tradisaun, hodi bele kontinua nani, funan no fuan ba nafatin.
Koremetan
Sistema koremetan iha Postu-Administrativu Luro no iha suku 6 nia laran tomak, hasoru kualidade klasifikasaun nian 3, ne’ebé inklui kondisaun sira hanesan tuir mai:
-
Kualidade I, tenke oho karau haat ka lima no halo rate hotu-hotu.
Kualidade II, tenke oho karau ida no fahi ida, no halo rate hotu-hotu.
Kualidade III, mane-foun hotu-hotu tenke lori karau ida, fahi ida ka karau haat no Umane sira tenke lori tais sanulu ka liu tan, no mos lori karau aman bo’ot ida.
Koremetan
Sistema koremetan nian iha Postu-Administrativu Luro no iha suku 6 nia laran tomak iha kualidade 3 no 4, mak hanesan:
1. Iha kore-metan nia laran ne’e tenke oho karau 4 ka 5 no halo rate hotu.
2. Iha kore-metan nia laran ne’e tenke oho karau 1 fahi 1 no halo rate hotu.
3. Iha kore-metan nia laran mane-foun hotu-hotu mak tenke lori karau 1, fahi 1 ka 4.
4. Umane lori tais 10 ka liu, no mos karau aman bo’ot ida.
Koremetan iha Postu-Administrativu Luro no iha suku 6 nia laran tomak mos envolve gastus bo’ot. Iha suku sira ne’e, ema partisipa tomak bainhira iha ligasaun ho umane mane-foun, no mos prosesu hadaet bele la’os de’it iha suku sira ne’ebé partisipa, maibé bele estende to’o suku sira seluk iha Timor tomak, inklui ema husi Munisípiu ka Postu-Administrativu seluk, seja feto ka mane.
Iha artigu ida ne’e hau sei hakerek deit produtu tais no sasan kultural balun ne’ebe uja iha kultura nian ka atividade seluk sira seluk.
PRODUTU TAIS
Iha Postu-Administrativu Luro, iha produtu kultural sira ne’ebé representa identidade no karakterístika kultura lokal. Produtu kultural hirak ne’e sai hanesan símbolo importante ba Postu-Administrativu Luro no mos hatudu valor no tradisaun komunidade. Produtu sira ne’e mak hanesan tuir mai:
1. Tais
Tais mak produtu kulturel ida ne’ebé dezenvolve rasik husi povo Timor-Leste, no tais iha mos karakterístika ne’ebé diferenti entre munisípiu ida ho munisípiu seluk. Tais sai hanesan identidade nasional Timor-Leste iha nivel internasionál. Tamba ne’e, iha serimónia ofisiál balun, ema uza tais hanesan forma kondekorasaun ba bainaka sira ne’ebé partisipa iha serimónia sira refere
Iha Postu Luro, tais domina liu ho kor mean, no iha kualidade tais ne’ebé diferente. Iha tais feto adat nian no tais feto modernu nian. Tais mane la halo ba estilu modernu, maibé halo modelu ida deit, ne’ebé iha lian Sa’ani hakerek “utur’u”.
a. Tais feto no tais mane adat
Bain-bain uza ba halo barlake, fo hatais feto-foun, lori ba lia mate, falun ema nia isin mate ka falun mate-ruin, tais iha ne’e mak importante iha uma lisan nia laran. Tais feto adat nian nia ninin tenke kor kafe ou kor metan (ho lian Sa’ani katak rabi wali imir’i no rabi wali metan’a) ne’ebe iha ona amostra ne’ebe feito ona (lian Sa’ani katak hisir’i).
Kuandu iha ona amostra, tais adat nian bele soru deit e la presiza hili amosta, tanba ne’e tais adat halo fasil liu duke tais modernu ne’ebe bainhira soru tenke hili amostra oi-oin hanesan halo selendang.
 |
Exemplu amostra ba tais feto adat nian
|
 |
Exemplu amostra ba tais mane adat nian
|
Iha Postu-Administrativu Luro tais mos ema uza ba iha lia feto-san no umane, tais feto no tais mane sei entrega husi feto-san sira ba iha umane, bainhira umane sira ba entrega hotu ona ninian belis ba feto-san sira.
 |
Hau nia mama halo tais feto adat nian
|
 |
Hau nia mama halo tais feto adat nian
 |
Tais feto modernu Luro nian sempre uja amostra iha ninin
|
|
Uja Tais Feto iha Atividade Dansa Kultural
Uja Tais Feto iha Atividade Dansa Kultural
Uja Tais Feto iha Atividade Dansa Kultural
Uja Tais Feto iha Atividade Dansa Kultural
 |
Hau nia mama halo tais mane adat nian
|
 |
Hau nia mama halo tais mane adat nian
|
b. Tais feto modernu
Tais feto modernu (lian Sa’ani katak rabi wali–furu) ne’ebe barak liu uza maioria kor mean (rabi wali-furu imir’i), ou kor matak ka azul (rabi wali-furu metan’a). Tais feto modernu ida ne’e bain-bain uza ba tebedai ou hatais iha seremonia modernu hanesan simu bainaka, asiste festa kasamentu ou (karik spesial tenke uza tais) ou feto sira bele uza iha seremonia graduasaun iha universitade, tais ida ne’e bele halo ho amostra oi-oin tuir ema ida-idak nia hakarak, tais ida ne’e iha mos ninia selendang ne’ebe bele tau amostra ou leetra.
Tais ida ne’e la uza sai barlake iha feto-san-umane ou lori ba lia mate, maibe bele lori ba lia moris hanesan kasamentu ou halo tinan nudar presente ida.
Tais feto modernu ho amostra uma adat Timor
Tais feto modernu ho amostra uma adat Timor
 |
Tais feto modernu ho amostra uma adat Timor
|
Hau nia mama halo Tais Feto modernu kor azul ne’ebe uja amostra anjo
Tais Feto modernu ho amostra oi-oin
|
Selendang bain-bain tara ba bainaka ruma, simu ema bo’ot ruma, ou presente ida ba maluk ruma hanesan kondekorasaun deit, no halo selendang la tama iha obrigasaun iha lei uma lisan nian.
Exemplu selendang ne’ebe uja ho tais modernu
 |
Exemplu selendang ne’ebe uza ho tais modernu |
Exemplu selendang ne’ebe uja ho tais modernu
|
 |
Halo Tais Mane
|
Tais mane bele suku sai vistidu (Foto. Alfayate Philippina)
Tais mane bele suku sai vistidu (Foto. Alfayate Philippina)
|
Vistuaria husi tais mane
 |
Membru East Sea babadok Kids uja tais feto Luro ba dansa tradisional
iha serimonia Despedida Bolseiros ME-RDTL, Maiu 2017
|
 |
Membru East Sea babadok Kids uja tais feto Luro ba dansa tradisional
iha serimonia Despedida Bolseiros ME-RDTL, Maiu 2017
|
 |
Simu Cruz Joven no Inan Peregrina, iha Kruzamentu Timor Plaza 2 Agostu 2015
|
 |
Simu Cruz Joven no Inan Peregrina, iha Kruzamentu Timor Plaza 2 Agostu 2015
|
 |
Simu Cruz Joven no Inan Peregrina, iha Kruzamentu Timor Plaza 2 Agostu 2015
|
 |
Simu Cruz Joven no Inan Peregrina, iha Kruzamentu Timor Plaza 2 Agostu 2015
|
 |
Simu Cruz Joven no Inan Peregrina, iha Kruzamentu Timor Plaza 2 Agostu 2015 |
 |
Selebra Festa 500 anos Evangelizasaun Igreja Katolika iha Timor Leste &
Entrega Cruz Joven no Inan Peregrina, iha Igreja Aimutin 7 Agostu 2015
|
 |
Kompetisaun Moda ‘‘Kids Tais Show’’
iha komemorasaun loron Restaurasaun Independensia Timor Leste, 19 maiu 2019
|
 |
Kompetisaun Moda ‘‘Kids Tais Show’’
iha komemorasaun loron Restaurasaun Independensia Timor Leste, 19 maiu 2019
|
 |
Kompetisaun Moda ‘‘Kids Tais Show’’
iha komemorasaun loron Restaurasaun Independensia Timor Leste, 19 maiu 2019
|
 |
Kompetisaun Moda ‘‘Kids Tais Show’’
iha komemorasaun loron Restaurasaun Independensia Timor Leste, 19 maiu 2019
|
 |
Kompetisaun Moda ‘‘Kids Tais Show’’
iha komemorasaun loron Restaurasaun Independensia Timor Leste, 19 maiu 2019
|
 |
Kompetisaun Moda ‘‘Kids Tais Show’’
iha komemorasaun loron Restaurasaun Independensia Timor Leste, 19 maiu 2019
|
 |
Kompetisaun Moda ‘‘Kids Tais Show’’
iha komemorasaun loron Restaurasaun Independensia Timor Leste, 19 maiu 2019
|
 |
East Sea Babadok Kids apresenta Dansa Tradisional
iha Selebrasaun Misa Natal 25 Dezembru 2018
|
 |
East Sea Babadok Kids apresenta Dansa Tradisional
iha Selebrasaun Misa Natal 25 Dezembru 2018
|
 |
East Sea Babadok Kids apresenta Dansa Tradisional
iha Selebrasaun Misa Natal 25 Dezembru 2018
|
2. Instrumentu Kultural
Instrumentu kultural hanesan konjuntu husi material lokal sira ne’ebe uluk kedas ita nia beiala sira uja iha seremonia tradisional sira ou iha lisan ka seremonia espiritual sira. Instrumentu kultural sira iha tipu oi-oin no uja tuir seremonia ida idak.
Instrumentu sira konstrui husi ai besi no barak liu mak uja animal nia fulun, dikur no kulit. Instrumentu kultural sira sempre identika ho dansa tradisional ou kualker instrumentu saida deit ne’ebe ita utiliza.
Tuir mai naran husi instrumentu sira ne’ebe jeral liu iha Timor –Leste, inklui mos Postu Luro uja iha area kultural nian ka iha seremonia boot balun iha rai laran.
a. Morten
Morten hanesan Produtu kultural ne’ebe mak ema uja ba iha lia feto-san no umane, morten sei intrega husi feto-san sira ba iha umane, bainhira umane sira ba hola feto-san sira nia oan feto no intrega hotu ona ninian belis, tuir tradisaun katak feto-san sira sei intrega morten talin ida ba iha umane sira se umane fo hotu ona belis ne’ebe mak feto-san sira husu.
Morten balun mos refere mai husi beiala sira ne’ebe mak husik ba sira.
Feto no mane bele uja hotu morten iha serimonia kultura ka serimonia seluk konforme ema ida-idak nia hakarak.
 |
Morten ba labarik kik
|
 |
Morten ba labarik kik
|
 |
Morten ba labarik kik |
 |
Morten ba labarik kik |
b. Kaibauk
Kaibauk hanesan instrumentu kultural ne’ebe mane sira uja iha ulun halo ho manu-fulun ikun nian. Kaibauk la uja ba halo barlake nian.
Babadok hanesan instrumentu tradisional ne’ebe ema feto ou mane sira uja hodi dere no nia mos produz son atu ema bidu, hanesan mos tambor. Babadok la uja ba halo barlake nian.
 |
East Sea Babadok Kids baku babadok iha dansa tradisional
|
 |
East Sea Babadok Kids baku babadok iha dansa tradisional
|
d. Gong
Gong hanesan instrumentu musika tradisional ne’ebe ema uja atu dere akompanha ho babadok no nia halo husi besi. Gong la uja ba halo barlake nian.
e. Daku tau ulun
Daku tau ba ulun hanesan kroa no bain-bain halo husi manu fulun ou kabas kor mean, metan, mutin no kinur.
PAISAJEN NATAR IHA PORTU ADMINISTRATIVU LURO